Jak ocenić swoje emocje powodowane przez cukrzycę.

Powyższe okoliczności powodują, że zarówno leczenie jak i przezwyciężenie życiowych utrudnień pacjentów ma wielokierunkowy charakter – obejmuje działania od terapeutycznych efektów biologicznych do wpływów budujących specjalną -emocjonalną i psychospołeczną odporność osób z cukrzycą.

Potrzebne jest budowanie skutecznej umiejętności życia z cukrzycą czyli zwiększanie „siły życiowej” pacjentów. Tego rodzaju dążenie stwarza potrzebę psychospołecznej definicji cukrzycy.

1. Określenie potrzeb psychospołecznych i edukacyjnych w celu ułatwienia kompleksowego nauczania zachowań i stylu życia, graniczających negatywne wpływy cukrzycy.
2. Wytworzenie pozytywnej motywacji, ulepszenie zrozumienia siebie i innych, dążenie do wykreowania aktywnej postawy wobec zmiany wartości życiowych.
3. Zwiększenie odporności psychospołecznej i zdolności ograniczenia wpływu cukrzycy na karierę społeczną.
4. Przeciwdziałanie lękowi, depresji, zmęczeniu, frustracji.
5. Nabycie pełnej sprawności w samokontroli cukrzycy i regulacji dawek leków.
6. Ukształtowanie osobowości zdolnej do spełniania ról społecznych, do osiągnięcia dobrej jakości życia i emancypacji, do zwalczania dyskryminacji.

Obok patofizjologicznej diagnostyki i kontroli zaburzeń metabolicznych wskazane jest więc określanie całej skali załamań emocjonalnych, społecznych i także zakresu dyskryminacji ekonomicznej. Tego rodzaju opieka diabetologiczna przynosi nie tylko osiąganie lepszej jakości wyników leczenia ale także jakości życia pacjentów.

Wymiary i cechy osobowości są określeniami przydatnymi w diagnostyce klinicznej zaburzeń osobowości u chorych na cukrzycę. Lekarz zawsze powinien dążyć do ustalenia wiodących cech osobowości swojego pacjenta w celu ich wykorzystania w praktyce leczniczej.

1. do czego pacjent dąży, 
2. czy umie określić swoje podstawowe cele życiowe i lecznicze,
3. czy umie zrezygnować z doraźnych przyjemności, aby zrealizować odległy, ale główny cel,
4. czy odczuwa motywy i zna sposoby osiągnięcia celu,
5. jaka jest rzeczywista sprawność jego działania,
6. czy potrafi kontrolować swoje pobudzenia emocjonalne związane z chorobą,
7. jak zachowa się w sytuacjach dodatkowego stresu,
8. czy dąży do podejmowania zadań trudnych, czy też łatwo się wycofuje,
9. czy skupia się na wykonywaniu istoty zadania, czy tylko na zewnętrznym obrazie („jak wypadnie”) wykonywania zadań, powstającym w oczach innych ludzi,
10. czy ludzi, przedmioty i wydarzenia ocenia tylko z pozycji własnych interesów i korzyści, czy też dostrzega potrzeby innych osób i angażuje się w ich realizację,

Istnieje kilkadziesiąt stanów emocjonalnych lub uczuciowych: strach, lęk, przygnębienie,  gniew, radość, rozpacz, wstyd, przerażenie, wdzięczność, przyjaźń, miłość np.

• poczucie kalectwa;
• reakcje na poczucie zagrożenia egzystencji, bezradność i cierpienie;
• reakcje na zmniejszenie odczuwania własnej wartości i zwiększenie zależności od osób drugich;
• obawa przed sprawianiem bólu rodzinie i bliskim;
• wpływ depresyjny z jednej strony – ostateczności rozpoznania klinicznego cukrzycy typu 1, a z drugiej – niepewność rokowania.

Stan emocjonalny jest neurofizjologiczną miarą wyrażania stosunku podmiotu (chorego) do siebie, swojego organizmu, własnego działania, do innych ludzi, zjawisk, rzeczy lub wydarzeń.

Ma on swoje wykładniki psychologiczne i fizjologiczne. Wywiera wpływ na motywy i zdolność do działania. Głębsze emocje są także silnym czynnikiem motywacyjnym. Skłaniają do nasilenia aktywności lub ją porażają. Wynika to z treści emocji oraz jej dodatniego lub ujemnego charakteru. Do dodatnich emocji należą te, które łączą się z uczuciem przyjemności, np. radość, satysfakcja ze zrozumienia sytuacji, uczucie wypełnienia celu. Pacjent zazwyczaj dąży do podtrzymania dopływu bodźców do tego rodzaju emocji. Do ujemnych emocji należą z kolei te, które wywołują przykrość lub depresje i osłabiają aktywność, np. smutek lub niekiedy strach.

Silne emocje z reguły łączą się ze zmianami w aktywności układ nerwowego ośrodkowego i szczególnie autonomicznego. Mogą wywoływać zmiany w percepcji bodźców zespołowych, w ruchliwości, zmieniać czynność serca i tętnic, pobudzać katabolizm, sprzyjać glikogenolizie, zmieniać glikemię np.

Stany emocjonalne można podzielić na: 1) nastroje – emocje o nieznacznym nasileniu i często długim (dnie, tygodnie) okresie trwania, 2) wzruszenie – emocje nagłe i krótkie, skojarzone z reguły z neurowegetatywnymi odczynami oraz 3) bardzo silne, nagłe emocje, z wyraźnymi zmianami zachowania, myślenia i odczynami neurowegetatywnymi. Edukacyjne podejście do tych zmian może je racjonalizować dla lepszej jakości leczenia.

Jak już wspomniano, emocje zmieniają motywację do działania na rzecz zaspokojenia potrzeb będących ich przyczyną, np. biologicznych (popędy), lub potrzeb wyższych, np. zdrowotnych, poznawczych lub kulturowych (napędy). Niezaspokojona potrzeba jest motywem, który wywołuje rozpoczęcie lub kontynuowanie działań mających na celu jej speł­nienie. Drogą do spełnienia celów motywacji może być tylko edukacja.

W praktyce diagnostycznej tych zaburzeń przydatnym być może podany poniżej kwestionariusz testowy.

Wypełnia i ocenia pacjent

Czy Pani/Pan odczuwała/odczuwał w ostatnim okresie lęk lub depresję albo brak chęci do poprawy swojego życia 

tak       nie

Czuję lęk bez widocznego powodu  

tak       nie

Często myślę, że jest to niesprawiedliwe mieć cukrzycę podczas, gdy inni ludzie są tak zdrowi        

tak       nie

Nadzieja, aby prowadzić normalne życie mając cukrzycę jest bardzo mała        

tak       nie

Właściwa, pełna kontrola cukrzycy wymaga zbyt dużo poświęcenia oraz jest bardzo niewygodna - jej wykonywanie to zbyt duże obciążenie dla mnie     

tak       nie

Nie chcę, aby inni ludzie wiedzieli, że choruję na cukrzycę           

tak       nie

Jeśli powiedzą, że masz cukrzycę to jest to jak otrzymanie karnego wyroku        

tak       nie

Często zapominam, że mam cukrzycę         

tak       nie

Nie jestem zadowolony z mojego życia osobistego,    

tak       nie

Mówienie lekarzowi o swojej cukrzycy powoduje, że czuję się lepiej          

tak       nie

Czy Pani/Pan jest nie zadowolona/y z jakości (poziomu) i organizacji opieki, którą w zakresie cukrzycy otrzymuje od lekarza i medycznego personelu w ciągu ostatniego roku          

tak       nie

Czy Pani/Pan odwiedzał/a osoby, które nie są lekarzami lub pielęgniarkami z dyplomem czyli osoby świadczące tzw. „nie-konwencjonalną”, znachorską medycynę aby leczyć swoja cukrzycę          

tak       nie

Psychologiczne zaburzenia:

Więcej niż 6 razy TAK – mam zaburzenia emocjonalne

Mniej niż 5 razy TAK – stan emocjonalny jest pozytywny

Mianem zespołu psychospołecznego „wypalenia” określić należy stan struktury osobowości, emocjonalności i aktywności powodowany przez długotrwałe stresy wynikające z chorowania na cukrzycę, szczególnie niepowodzenia w kontroli choroby, samotności i braku wsparcia, ubóstwa a także depresji. Powodują one rezygnację z aktywności terapeutycznej, pomijanie celów leczenia, powstawanie powikłań, hospitalizacje.

Według własnych analiz zespół „psychospołecznego wypalenia” pojawia się dość często – może dotyczyć (okresowo) 30–40% osób z cukrzycą. Mają oni z reguły zbyt dużą zawartość glikowanej hemoglobiny. Często są to młodzi ludzie, ale zespół „wypalenia” może dotyczyć osób w każdym wieku. Niekiedy przyjmuje on postać psychicznej reakcji konwersyjnej – pacjent ucieka od problemów leczenia cukrzycy, zajmując się różnymi zastępczymi sprawami, metodami medycyny nieracjonalnej, pojawić się może anoreksja (jadłowstręt) lub bulimia (napadowa „żarłoczność”). Powstaniu zespołu „psychospołecznego wypalenia” mogą sprzyjać także różne przyczyny zewnętrzne, jak np. utrudnienie w dostępie do sprawnej i budzącej zaufanie opieki lekarskiej. Sytuacje te sprzyjają powstawaniu powikłań cukrzycy.

Można sądzić, że zespół „psychospołecznego wypalenia” jest jednym z ważnych powodów uzyskiwania niedostatecznych jakościowo wyników opieki diabetologicznej. Musi być więc leczony.

Wczesne rozpoznanie u siebie zespołu „psychospołecznego wypalenia” – uświadomienie sobie, że jest on przyczyną wielu trudności w leczeniu. Oto sposób, jak to zrobić za pomocą ustalenia szczególnych okoliczności:

1. Oczekuję przyszłych zdarzeń dalszego biegu życia z nadzieją, optymizmem, wiarą w powodzenie:

TAK = + 1 punkt

2. Nie umiem sobie wyobrazić, jak będzie wyglądało moje życie za 2 lub 3 lata:

TAK = - 1 punkt

3. Przyszłość wydaje mi się korzystna, raczej pozbawiona zagrożeń:

TAK = + 1 punkt

4. Wydaje mi się, że moje sprawy życiowe nie będą się tak kształtować, jak bym chciał:

TAK = - 1 punkt

5. Przyszłość przyniesie mi zadowolenie z życia:

TAK = + 1 punkt

6. W życiu spodziewam się więcej złych niż dobrych chwil:

TAK = - 1 punkt

7. Umiem zapewnić sobie chwile spokoju i wytchnienia od napięcia i zdenerwowania:

TAK = + 1 punkt

8. Nie mam sił i czasu na osiągnięcie moich celów i zaspokojenie potrzeb:

TAK = - 1 punkt

9. Nie mam odczucia, że ponoszę klęskę w życiu:

TAK = + 1 punkt

10. Nie widzę sensu w staraniach o osiągnięcie moich celów, ponieważ nie jest to możliwe:

TAK = - 1 punkt

Ocena – pacjent. Każda odpowiedź na TAK w kolejnych pytaniach daje 1 punkt dodatni (pytania 1, 3, 5, 7, 9) lub jeden punkt ujemny (pytania 2, 4, 6, 8, 10). Suma punktów przy wszystkich odpowiedziach na TAK wynosi więc zero. Jeśli jest ona jednak większa od 2, stan emocjonalny i postawa wobec problemów życiowych są korzystne, frustracja nie grozi. Jeżeli jednak przeważają punkty ujemne: suma wynosi 2 punkty ujemne lub więcej, jest to wskazaniem, że postawa pacjenta jest zbyt pesymistyczna, depresyjna, niesprzyjająca osiąganiu lepszych wyników leczenia cukrzycy.

Skuteczność leczenia cukrzycy zależy od zachowań i działań najpierw dziecka, młodzieńca, a później dorosłego już człowieka, łączy się więc z charakterem rozwoju jego psychofizycznej sylwetki. Kształtowanie osobowości odbywa się pod ciągłym naporem świadomości istnienia choroby, wpływu zmniejszającej się roli, środowisku pracy i społeczności.

Jak to wynika z przeglądu problemów psychospołecznych, jakie rodzą się z faktu chorowania na cukrzycę u pacjentów, istnieje konieczność zwiększania psychicznej odporności na stres.

1. Przekazanie chorym konstruktywnych schematów poznawczych, umiejętności i motywacji do działań na rzecz celów leczniczych. Są to programy edukacji zdrowotnej, samokontroli, rehabilitacji, samopomocy i inne.

2. Wytwarzanie w strukturze myślenia chorych dominujących idei związanych z głównymi celami życiowymi i leczniczymi:

   • • wytworzenie postawy pozytywnej akceptacji dla powyższych potrzeb - także wśród członków rodziny,

     • potrzeba „wytrenowania” w realizacji reżimu leczniczego, w spełnianiu roli leczniczej; asymilacja zachowań leczniczych przez członków rodziny,

     • wytworzenie korzystnego i stabilnego stosunku chorego i jego rodziny z fachowymi, medycznymi opiekunami,

     • rozwijanie „normalności” w kształtowanym ciągle układzie behawioralnym, psychicznym, intelektualnym, rozwijanie zdolności i poczucia reagowania na stany o naglącej - medycznie – naturze.

3. Ukierunkowanie regulacji osobowości na stronę prospołeczną, wytworzenie gotowości do dodawania odwagi innym,

   • • Nastawienie zadaniowe motywacji.

4. Stąd w zakresie działań poznawczych należy dążyć do rozwiązania takich zadań, jak:

   • • zrozumienie choroby, jej objawów i celów leczenia,

     • wyuczenie się zabiegów służących leczeniu wstrzyknięć, testowań, sporządzania diety itp.,

     • ocena ograniczeń życiowych narzuconych przez chorobę.

Osobowość można określić jako zbiór cech i mechanizmów psychicznych, które warunkują ukierunkowanie, kontrolę i spójność postępowania każdego człowieka. Ujmowano ją dawniej jako zbiór stałych cech charakteru i innych wymiarów psychologicznych, np. woli, uczuć, temperamentu. Istnieje wiele wymiarów (lub czynników) osobowości, które można ująć dwubiegunowo: np. równowaga emocjonalna – skłonność do reakcji nerwicowych; dominacja – uległość; ekspansywność – brak ekspansywności; bojaźliwość – pewność siebie; podejrzliwość – zaufanie itd. Tego rodzaju wymiary i cechy osobowości są określeniami przydatnymi w diagnostyce klinicznej zaburzeń osobowości u przewlekle chorych. Lekarz zawsze powinien dążyć do rozpoznania wiodących cech osobowości swojego pacjenta w celu ich wykorzystania w praktyce leczniczej. W ten sposób skuteczniej przeciwdziała lękowi, znużeniu, depresji, frustracji, zagubieniu sensu życia przez wykształcenie twórczego podejścia do problemów związanych z chorobą, przysposobienie do roli pacjenta, kreatywności w stosunku do swojej osoby. Ułatwia to podejmowanie zadań ważnych z punktu widzenia społecznej roli pacjenta, osiąganie poczucia dobrej jakości życia, godności i autonomii, eliminacja dyskryminacji społecznej i autodyskryminacji.

Na podstawie takich informacji lekarz rozszerza swoje „komunikaty” o wskazanie dodatkowych możliwości ograniczenia cierpień, dolegliwości, ujemnych emocji.

Lekarz w ten sposób zwiększa odporność psychiczną pacjentów względem trudnej, przewlekłej choroby – cukrzycy.

Tworzenie postaw pacjentów pomocnych w ulepszaniu wyników ich leczenia i jakości życia wymaga skutecznego ich współdziałania z lekarzem. Jednak obojętność czy apatia chorego mogą stawiać je pod znakiem zapytania. Pacjent powinien zrozumieć, że leczenie cukrzycy stanowi część jego życia i że jego naturalna potrzeba jedzenia, domu i miłości musi uwzględniać swoiste wymogi stawiane przez zaburzony metabolizm jego organizmu. O tej zależności stale z naciskiem mówimy naszym pacjentom, ukazując im efekt, jakiego należy oczekiwać.

Ustalając plan nowego stylu życia, należy oczywiście uwzględnić zróżnicowanie ludzkiej osobowości. W tym zakresie ważne zadanie do spełnienia ma pielęgniarka lub instruktorka zaznajomiona z problematyką cukrzycy. Poziom nauczania, słownictwo oraz szczegółowość objaśnień należy dostosować do poziomu inteligencji i stopnia wykształcenia pacjenta

 Piśmiennictwo

• Tatoń J, Czech A: Diabetologia, t.1 i 2, PZWL, Warszawa, 2001.

• Tatoń J, Czech A, Bernas M, Szczeklik-Kumala Z, Biernacka E: Socjologia cukrzycy, Wyd. Eskulap, Łódź, 2013.
• Heszen-Niejodek I, Sęk H: Psychologia zdrowia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2007.
• Tatoń J: Filozofia w medycynie, PZWL, Warszawa, 2003.
• Heszen-Niejodek I: Wymiar duchowy a zdrowie. W: Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik (red.): Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2003