Stereotypy – jak wpływają na lęki społeczne?

Zacznijmy jednak od wyjaśnienia, czym jest stereotyp. Stereotyp jest określeniem pewnego umysłowego obrazu rzeczywistości społecznej, który jest uproszczony, niedokładny, wytworzony dzięki przekazowi społecznemu, a nie w efekcie własnych doświadczeń. Dotyczą genezy różnych zjawisk a także różnych grup społecznych. Myślenie stereotypowe sprawia, że identyczne cechy mogą być przypisane wszystkim bez wyjątku członkom danej grupy mimo występowania rzeczywistych różnic między nimi. Stereotypy mogą być pozytywne, negatywne lub neutralne. Neutralne oraz pozytywne nie mają aż tak dużego wydźwięku w świecie oraz jego postrzeganiu, jednakże negatywne wykazują silne oddziaływanie na funkcjonowanie podatnych jednostek.

Żeby lepiej można było zrozumieć zjawisko występowania stereotypów w naszej rzeczywistości, przedstawię kilka zagadnień, które w tym pomogą.

Stereotyp jest przypisywany obiektom należącym do różnych kategorii, np. jednostkom, grupom, zjawiskom, sytuacjom, nadając im określone cechy.

Charakteryzują się tym, że:

1. Mają poznawczy charakter – mianowicie treścią stereotypu jest jakiś pogląd, przekonanie. Treść taka jest mało zróżnicowana, nierzetelna, ponieważ nie jest poparta sprawdzonymi informacjami, dlatego też trudno ją zweryfikować. Równocześnie jednostka ma wrażenie, że posiadana przez nią informacja jest prawdziwa.

2. Mają ocenno-emocjonalny charakter – stereotypy skojarzone są z emocjami, są stronnicze. Mogą powstawać w wyniku przeżycia. W tym przypadku mają najczęściej charakter negatywny.

3. Przypisują określone cechy obiektom znajdującym się w danej kategorii – w stereotypowym myśleniu nie występują wyjątki od tej normy, a gdy cecha będąca stereotypem jest wyostrzana, inne automatycznie zostają wyeliminowane.

4. Treści składające się na stereotypy są łatwo utrwalane, trudno je obalić i zmienić pod wpływem rzetelnej informacji. Na ową trwałość wpływa tworzenie się stereotypu pod wpływem emocji. Są utrzymywane i przekazywane poprzez rodzinę oraz środowisko, głównie wychowania.

5. Dotyczą grupy, na przykład etnicznej, wyznaniowej, rasowej, zawodowej, tworzą się i utrzymują w grupie i dzięki grupie.

Stereotypy pełnią różne funkcje w życiu jednostki. Postaram się przedstawić kilka najbardziej znaczących.

1. Zapewniają poczucie bezpieczeństwa poprzez przedstawianie pewnej wizji rzeczywistości, co przynosi poczucie poznawczej kontroli. Dzięki stereotypowi wiemy, kogo się bać, kto może nam zagrażać, komu możemy zaufać.

2. Pełnią funkcję komunikacyjną, wpływając na łatwiejsze porozumiewanie się wewnątrz grupy, która posługuje się tymi samymi stereotypami. Utrudnia natomiast porozumiewanie się z grupą mającą stereotypy odmienne.

3. Niosą w sobie także funkcje manipulacyjną poprzez tworzenie niechęci do danej grupy społecznej czy przedmiotu, miejsca. Osoby internalizujące stereotypy nie sprawdzają ich prawdziwości i pochodzenia.

4. Nadają kierunek agresji, ponieważ jest ona kierowana w kogoś z zewnątrz.

5. Czasami daje jednostce ułatwienie w orientacji w świecie jako mapę poznawczą świata.

Dla wielu osób stereotypy są jedynym sposobem postrzegania świata. Przekazywane z pokolenia na pokolenie nabierają wielkiej siły, poprzez którą jednostka uważa je za jedyne prawdy. Może to być bardzo niebezpieczne zarówno dla osób, których stereotypy dotyczą, jak i osób w nie wierzących.

Stereotypy mogą powodować uprzedzenia, które charakteryzują się z góry powziętą niechęcią tylko dlatego, że ich obiekt należy do jakiejś wyodrębnionej kategorii. Niechęć prowadzi do unikania kontaktu z osobami czy sytuacjami, które są postrzegane jako potencjalne zagrożenie, wywołują lęk. Uprzedzenia mogą także budzić pogardę i silne przekonanie  o własnej wyższości lub o wyższości własnej grupy. Ten rodzaj uprzedzeń prowokuje do ataku, do poszukiwania kozłów ofiarnych. Uznanie kogoś za gorszego, odmiennego prowadzi do prześladowań, dokuczania lub otwartej agresji. Uprzedzenia mogą wynikać też z niejasności i wiążą się z konfliktem emocji: z jednej strony z uznaniem, z drugiej – z niechęcią, zazdrością, zawiścią, rywalizacją.

Osoba narażona na działanie stereotypów z racji swojego pochodzenia bądź z innych przyczyn, jak np. płci, może mieć w sobie pewnego rodzaju lęk, który będzie ją blokował przed dokonaniem jakiegoś wyboru czy podjęciem decyzji, np. pójście dziecka afroamerykańskiego do szkoły, do której uczęszczają dzieci o jasnym kolorze skóry czy podjęcie przez mężczyznę pracy typowo kobiecej. Może wystąpić lęk z racji znajomości stereotypów, że dana decyzja nie będzie zaakceptowana przez resztę społeczeństwa, a co za tym idzie funkcjonowanie
w takiej roli będzie utrudnione. Może występować niechęć, zrezygnowanie, że dany wybór był zły. Spowodowane to będzie presją otoczenia, która mając w sobie utrwalone stereotypy, nie akceptuje odstępstwa od normy.

A jak to wygląda ze strony osoby przyjmującej stereotyp za prawdę? Osoba kierująca się takim myśleniem również może posiadać lęki związane z otwartością na świat i inność. Dlatego może być uboga w kontakty społeczne spoza kręgu osób najbliższych, wyznających takie same poglądy. Poprzez stereotypowe myślenie osoba taka ogranicza swoje możliwości, lęk przez poznaniem czegoś nowego wpływa na ciągłe przebywanie w strefie komfortu, która nie przynosi żadnych nowych doznań.

Poprzez występowanie tego rodzaju zjawiska powstawać może wiele konfliktów, które niekiedy niosą za sobą konsekwencje dużego kalibru. Wpływają na postrzeganie całych społeczności w nieprzychylnym świetle. Nieuświadomione stereotypy powodują, że nasze działania wobec innych często są nieprzemyślane i mogą mieć negatywne skutki.

Stereotypy są więc pewnymi koncepcjami zarówno indywidualnymi, jak i kulturowymi. Powstają w wyniku osobistych doświadczeń i są także nieodłącznym skutkiem życia w społeczeństwie. Pomagają rozumieć świat, ale także go schematyzują. Wiedza na temat ich rozpoznawania oraz funkcjonowania sprzyja rozwojowi samoświadomości jednostki i pomaga lepiej funkcjonować w społeczeństwie. Jednakże, by schematy wynikające ze stereotypizacji nie wpływały w negatywny sposób na nasze postrzegania świata, należy być na nie uważnym i niekiedy podać je w wątpliwość.